नन्दलाल खरेल
नेपाली राजनीतिमा पछिल्ला केही वर्षयता ‘नयाँ अनुहार’ र ‘वैकल्पिक राजनीति’को बहस तीव्र बनेको छ। यही बहसको केन्द्रमा काठमाडौं महानगरपालिकाका मेयर बालेन्द्र शाह (बालेन) पनि छन्। सामाजिक सञ्जालमा प्रभावशाली उपस्थिति, स्थापित राजनीतिक दलहरूप्रति तीखा टिप्पणी र केही साहसी निर्णयका कारण उनी युवापुस्तामाझ लोकप्रिय छन्। यही लोकप्रियताका आधारमा कतिपयले उनलाई भविष्यको प्रधानमन्त्रीका रूपमा पनि प्रस्तुत गर्न थालेका छन्। तर प्रश्न उठ्छ—के बालेन वास्तवमै प्रधानमन्त्री बन्ने आधार तयार गरिरहेका छन् त ? यथार्थमा हेर्दा, यो सम्भावना भन्दा बढी राजनीतिक कल्पना जस्तो देखिन्छ।
सबैभन्दा पहिलो कुरा, प्रधानमन्त्री बन्नु केवल लोकप्रियता वा सामाजिक सञ्जालको प्रभावबाट सम्भव हुँदैन। संसदीय लोकतन्त्रमा प्रधानमन्त्री बन्न दल, स्पष्ट विचारधारा, संगठन, नीति र संसदीय बहुमत आवश्यक हुन्छ। बालेनसँग अहिलेसम्म न त दलीय संरचना छ, न स्पष्ट राजनीतिक घोषणापत्र, न दीर्घकालीन राष्ट्रिय नीति। महानगरको प्रशासनिक नेतृत्व र मुलुकको कार्यकारी नेतृत्वबीच ठूलो अन्तर हुन्छ, जुन कुरा उनका समर्थकहरूले प्रायः बेवास्ता गर्ने गरेका छन्।
दोस्रो महत्त्वपूर्ण पक्ष हो—सैद्धान्तिक स्पष्टता। बालेनका अभिव्यक्ति र गतिविधिहरू हेर्दा उनी स्पष्ट राजनीतिक दर्शनमा उभिएका देखिँदैनन्। उनी न त समाजवादको पक्षमा प्रस्ट छन्, न त उदार पुँजीवादका पक्षधर। राज्य, वर्ग, उत्पादन सम्बन्ध, संघीयता, समावेशिता, अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध जस्ता विषयमा उनको दृष्टिकोण अस्पष्ट छ। राजनीतिक नेतृत्व भनेको केवल व्यवस्थापन होइन; त्यो विचार र दिशाको पनि नेतृत्व हो। सैद्धान्तिक ज्ञान र वैचारिक दृढता बिना प्रधानमन्त्री बन्ने कुरा जोखिमपूर्ण मात्र होइन, खतरनाक पनि हुन सक्छ।
तेस्रो, बालेनको स्वभाव र निर्णय शैलीबारे गम्भीर प्रश्न उठ्ने गरेका छन्। उनका धेरै सार्वजनिक अभिव्यक्ति भावनामा आधारित, तात्कालिक र प्रतिक्रिया–मुखी देखिन्छन्। कतिपय अवस्थामा उनी लहडी र सन्की स्वभावका रूपमा प्रस्तुत भएका छन्, जसले लोकतान्त्रिक प्रणालीमा आवश्यक परामर्श, धैर्य र सहमतिको संस्कृतिलाई कमजोर बनाउँछ। प्रधानमन्त्री पद कुनै एक व्यक्तिको अहंकार वा आवेग प्रदर्शन गर्ने थलो होइन; त्यो सामूहिक निर्णय, संस्थागत प्रक्रिया र संवैधानिक मर्यादाको अभ्यास हो।
चौथो पक्ष, हाल चर्चामा रहेको नयाँ पार्टी वा समूह एकीकरणबारे पनि गम्भीर विश्लेषण आवश्यक छ। केही विश्लेषकहरूको दृष्टिमा यो एकीकरण स्वतःस्फूर्त जनआन्दोलनबाट भन्दा पनि बाह्य शक्तिहरू—विशेषतः साम्राज्यवादी स्वार्थ—अनुकूल हुने गरी अघि बढाइएको देखिन्छ। नेपालजस्तो भूराजनीतिक रूपमा संवेदनशील देशमा ‘नयाँ शक्ति’को उदय सधैं स्वदेशी जनचाहनाबाट मात्र हुन्छ भन्ने मान्यता यथार्थपरक हुँदैन। विचार, नीति र राष्ट्रिय स्वाधीनताको प्रश्न स्पष्ट नगरी गरिएको एकीकरण दीर्घकालमा देशका लागि घातक हुन सक्छ।
पाँचौँ, बालेनका सामाजिक सञ्जाल स्टाटसहरू गम्भीर चिन्ताको विषय बनेका छन्। उनका धेरै स्टाटसहरू संवाद र सहमति निर्माण गर्नेभन्दा पनि द्वन्द्व र ध्रुवीकरण बढाउने खालका छन्। उनी ‘पुराना सबै खराब, नयाँ सबै राम्रो’ भन्ने सरलीकृत भाष्य निर्माण गर्न खोज्छन्, जुन लोकतान्त्रिक राजनीतिक संस्कृतिका लागि स्वस्थ होइन। पुराना राजनीतिक शक्तिहरूका कमजोरी छन्, तर तिनको ऐतिहासिक योगदान, संघर्ष र संस्थागत अनुभवलाई पूर्णतः अस्वीकार गर्नु राजनीतिक अपरिपक्वता हो।
यसै सन्दर्भमा, प्रधानमन्त्री बन्ने आकांक्षा राख्ने कुनै पनि व्यक्तिले राष्ट्रिय मुद्दामा स्पष्ट र जिम्मेवार अभिव्यक्ति दिनुपर्छ। तर बालेनका अभिव्यक्तिहरूले कहिलेकाहीँ जातीय, वर्गीय वा राजनीतिक तनावलाई मलजल गरेको अनुभूति हुन्छ। राजनीति भनेको भिडलाई उत्तेजित गर्ने कला होइन, विविध समाजलाई एकतामा बाँध्ने नेतृत्व क्षमता हो।
अन्ततः, बालेन प्रधानमन्त्री बन्लान् कि बन्दैनन् भन्ने प्रश्नभन्दा महत्त्वपूर्ण प्रश्न यो हो—के उनी त्यसका लागि आवश्यक वैचारिक, संगठनात्मक र नैतिक तयारीमा छन् ? अहिलेसम्मका संकेतहरूले देखाउँछन् कि उनी स्थानीय तहमा प्रयोगात्मक र सुधारमुखी प्रशासक हुन सक्छन्, तर राष्ट्रिय राजनीतिमा आवश्यक परिपक्वता र स्पष्टता अझै अभावमा छ।
लोकप्रियता क्षणिक हुन सक्छ, तर राज्य सञ्चालन दीर्घकालीन दृष्टि बिना सम्भव हुँदैन। यदि बालेनले साँच्चिकै राष्ट्रिय नेतृत्वको आकांक्षा राख्छन् भने, भावनात्मक अभिव्यक्तिभन्दा अघि गहिरो अध्ययन, वैचारिक स्पष्टता, संगठन निर्माण र लोकतान्त्रिक संस्कार आत्मसात् गर्नु अपरिहार्य छ। नत्र, प्रधानमन्त्री बन्ने बहस केवल सामाजिक सञ्जालको हल्ला र राजनीतिक रोमान्समै सीमित रहनेछ।
